Pieniądze świata - Artykuły. Monety

Artykuły
Monety - zarys ogólny

Artykuły powiązane: Awers, rewers. Strony monet i banknotów; Banknoty kolekcjonerskie; Rodzaje stempli (w przygotowaniu); Stany zachowania (skala Sheldona); Monety euro

Najnowsze monety w serwisie news.notafilia.pl

Monety, nazywane także bilonem - od nazwy stopu miedzi i srebra z którego bito monety w starożytnym Rzymie i Grecji oraz średniowiecznej Europie - są pieniądzem wykonanym z metalu (choć były przypadki "bicia" monet w podłożu niemetalowym). Pierwotnie wartość nominalna monety wyrażała wartość kruszcu z którego była wykonana. Obecnie wartość nominalna monety, w wielu przypadkach, jest wyższa od metalu z którego została wykonana - stąd używane określenie monety podwartościowej, o sztucznym (wymuszonym) kursie.

Monety obiegowe zazwyczaj wyrażają nominały podjednostek głównych (grosz, cent, milim, bania, halerz, kopiejka) - mówi się o nich monety zdawkowe; lub niskie nominały jednostek głównych (5 złotych, 2 euro). Monety są o wiele trwalszą formą pieniądza, pozostają dłużej w obiegu, są tańsze w produkcji - z tego powodu mogą zastępować niskie nominały banknotów, np. wycofany banknot 50 koron czeskich został zastąpiony monetą o nominale 50 koron czeskich. W przypadku małej siły nabywczej (z powodu inflacji) monety o niskich nominałach zostają wycofane z obiegu, jak np. w Czechach, gdzie monety o nominale 10, 20, 50 halerzy zostały wycofane w ogóle.

W Polsce były plany wycofania monet o nominale 1 i 2 groszy. Rachunki kończące się na jeden i dwa grosze oraz sześć i siedem groszy byłby zaokrąglane w dół; końcówki trzy i cztery grosze oraz osiem i dziewięć - w górę. Dałoby to oszczędności w produkcji i obsłudze bilonu w wysokości 40 mln złotych rocznie. Takie operacje dotyczyłyby tylko cen w sklepach stacjonarnych - w przypadku operacji elektronicznych w/w końcówki funkcjonowałyby dalej. Kilka europejskich krajów już tego dokonało (np. Dania)

Obecnie, w większości państw na świecie, istnieją systemy jednowalutowe - wszystkie znaki pieniężne (monety i banknoty) są jednonominałowe. W przeszłości nie zawsze tak było. Na terenach polskich, w latach 1832-1850, istniały dwa systemy walutowe. Z tego powodu w obiegu znajdowały się monety dwu nominałowe - w złotych i rublach.

Zdarza się też, że moneta lub banknot może być dwunominałowy w przypadku reformy walutowej. Przykładem dwunominałowego banknotu były ariary od 2003 do 2017 r. Nominał wyrażony był w starej walucie - franku malgaskim i nowej - ariary.

moneta dwunominałowa z okresu 1832–1841 - polsko-rosyjska

- źródło: Wikipedia

moneta dwunominałowa z okresu 1842–1850 - rosyjsko-polska

- źródło: Wikipedia

Banknot dwunominałowy, Madagaskar 2003-2017.
Nominał 10 000 ariary = 50 000 franków malgaskich

- źródło: banknote.ws

Obecnie monety dzielimy na:
- obiegowe
- okolicznościowe
- kolekcjonerskie
- bulionowe
- próbne
- (repliki, kopie - omówienie w osobnym artykule)

Monety obiegowe. Monety będące aktualnie w obiegu, są prawnym środkiem płatniczym. W numizmatyce mianem tym określana się wszystkie monety, które kiedykolwiek były w powszechnym obiegu. Ich kształt może być różny - nieregularny, trójkątny, kwadratowy, wielokątny. Monety o kształcie kwadratu, rombu, wielokątów określa się mianem klipy - nazewnictwo to odnosi się także do pozostałych rodzajów monet. Mogą mieć otwory, być bimetaliczne. Najczęściej jednak są okrągłe z powodów czysto technicznych i łatwiejszego użycia.

Monety okolicznościowe. Monety będące w powszechnym obiegu, prawne środki płatnicze, wyemitowane dla upamiętnienia rocznic, wydarzeń, osób, lub pełniących rolę promocyjną, edukacyjną. Ich wartość jest nominalna, w wysokich nakładach. Monety te mogą się różnić od standartowych monet obiegowych motywem, rozmiarem, stopem z którego zostały wykonane.

Istnieją też monety okolicznościowe o standardzie obiegowym, tz. ich waga, wymiar, metal jest identyczna jak standartowej monety obiegowej o tym samym nominale. Dzięki temu, można je wykorzystywać w automatach na monety (parkometry, punkty poboru opłat na drogach, automaty z napojami, automaty do gry, etc.). Czasami część emisji jest sprzedawana jako monety kolekcjonerskie, po cenie wyższej niż nominalna - np. w zestawach, ozdobnych etui lub holderach.

Moneta okolicznościowa, na tle monety obiegowej.
Standard obiegowy

Moneta okolicznościowa o nominale 2 złotych, różniąca się rozmiarem, wagą, stopem od monety obiegowej.
Obecnie NBP nie emituje już tego rodzaju monet okolicznościowych

Monety kolekcjonerskie. Monety emitowane w niskich nakładach, bite w szlachetnych lub uszlachetnianych metalach, o różnych kształtach, nominałach, wstawkach z innych materiałów. Są prawnymi środkami płatniczymi do wartości nominalnej. Jednak ich cena emisyjna (sprzedaży) jest kilka, kilkaset razy większa niż ich nominał. Jedynym ograniczeniem w wyglądzie monety jest wyobraźnia lub technologia. Opis prób kruszcu monet kolekcjonerskich w dalszej części artykułu - monety bulionowe.

W przypadku monet kolekcjonerskich stosuje się także Katalog cech produkcyjnych monet kolekcjonerskich, który zawiera akceptowalne i nieakceptowalne skazy, który jest podstawą do ewentualnych reklamacji.

Przykłady monet kolekcjonersskich ze świata można obejrzeć na blogu news.notafilia.pl

Złota moneta kolekcjonerska w kształcie kwadratu (klipa)
- 100. rocznica urodzin Świętego Jana Pawła II
emisja 14-05-2020

Srebrna moneta kolekcjonerska z dziurą
- Katyń – Palmiry 1940
emisja 19-03-2020

Srebrna moneta kolekcjonerska z bursztynem
- 100-lecie zaślubin Polski z Bałtykiem
emisja 06-02-2020

Złota moneta kolekcjonerska w kształcie sztabki złota
- Powrót złota do Polski
emisja 18-12-2019

Złota moneta kolekcjonerska w kształcie kuli
- 100. rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości
emisja 07-11-2018

Srebrna moneta kolekcjonerska w kształcie owalu
- 125-lecie działalności Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie
emisja 06-09-2018

Monety o nieregularnych kształtach
- Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA 2010-12
emisja 04-06-2012

Dwie oddzielne monety tworzące całość. Nominały w złotych i hrywnach
- Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA 2010-12
emisja 04-06-2012

Cztery oddzielne monety tworzące całość
- Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA 2010-12
emisja 04-06-2012

Moneta w kształcie serca
- Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy - 20 lat
emisja 05-01-2012

Moneta z hologramem 3D
- Cyprian Norwid
emisja 08-04-2013

Moneta w kształcie soczewki
- 100-lecie Politechniki Warszawskiej
emisja 29-01-2015

Moneta dwupoziomowa
- 35-lecie Solidarności Walczącej
emisja 13-06-2017

- źródło grafik monet kolekcjonerskich: NBP

Monety bulionowe. Monety inwestycyjne, lokacyjne, której wartość wyznacza aktualny kurs metalu z którego została wykonana, a nie jej wartość nominalna. Są również monety bulionowe, które zamiast nominału moją podaną zawartość i próbę kruszcu - np. 1 oz .9995 Au lub nazwami własnymi. Nakład zależy zazwyczaj od popytu. W przypadku rzadkich monet bulionowych oraz starszych emisji dochodzi wartość kolekcjonerska. Wykonywane są głównie ze złota (Au), srebra (Ag), platyny (Pt), palladu (Pd), rodu (Rh). Monety te służą gromadzeniu bogactwa - tezauryzacji. Co roku Komisja Europejska publikuje listę monet bulionowych, które są zwolnione z podatku VAT na terenie Unii Europejskiej - plik pdf z monetami bulionowymi na rok 2020

Waga w gramach [g] i odpowiednik w uncjach [oz]. W przypadku monet stosuje się uncję trojańską, czasem oznaczanej [ozt].

3,10 g = ¹/₁₀ oz

7,78 g = ¹/₄ oz

15,55 g = ¹/₂ oz

31,10 g = 1 oz

Próby złota. Zawartość części złota w stopie metalu w promilach.

0 - próba 999 zawiera 99,9% czystego złota
1 - próba 960 zawiera 96,0% czystego złota
2 - próba 750 zawiera 75,0% czystego złota
3 - próba 585 zawiera 58,5% czystego złota
4 - próba 500 zawiera 50,0% czystego złota
5 - próba 375 zawiera 37,5% czystego złota
6 - próba 333 zawiera 33,3% czystego złota

Ilość złota w stopie określa się też w karatach, gdzie 1 karat to 1/24 zawartości wagowej złota w tym stopie:
24-karatowe – próba 1000*
* w rzeczywistości znajdujące się w handlu monety bulionowe zawierają do 99,999% złota
23-karatowe – próba 958
22-karatowe – próba 916
18-karatowe – próba 750
14-karatowe – próba 585
12-karatowe – próba 500
10-karatowe – próba 417
9-karatowe – próba 375
8-karatowe – próba 333

Próby srebra - zawartości części srebra w stopie metalu w promilach

próba 925 zawiera 92,5% czystego srebra
próba 875 zawiera 87,5% czystego srebra
próba 830 zawiera 83,0% czystego srebra
próba 800 zawiera 80,0% czystego srebra

Niektóre sposoby zapisu próby kruszcu. Sposoby te mogą się różnić w zalezności od kraju

Au 999/1000 - próba czystego kruszcu, tutaj złota
Au 999,9 - próba czystego kruszcu, tutaj złota
Ag .925 - próba kruszcu, tutaj srebra
Ag 999 - próba czystego kruszcu, tutaj srebra
Au 99,9% - próba czystego kruszcu, tutaj złota

Moneta bulionowa "Bielik" (do 2018 r. "Orzeł Bielik") o nominale 500 zł;
próba: Au 999,9; średnica: 32,00 mm; masa: 31,10 gram - 1 uncja;
wartość na dzień 28.08.2020 r. - 8.247,77 złotych

- źródło: NBP - tabela kursowa; - informacje dodatkowe
- lista monet bulionowych na świecie

Najbardziej znana złota moneta bulionowa - Krugerrand, Południowa Afryka. Moneta bez nominału

- źródło: Wikipedia

Złota moneta bulionowa o nominale 1 Angel, Wyspa Manx

- źródło: Wikipedia

Moneta bulionowa z palladu, Stany Zjednoczone Ameryki

- źródło: Wikipedia

Moneta bulionowa z platyny, Stany Zjednoczone Ameryki

- źródło: Wikipedia

Monety próbne. Są to monety nieobiegowe, niebędące prawnym środkiem płatniczych, wybijane w niewielkich nakładach. Posiadają wartość kolekcjonerską. Monety próbne wykonuje się na zlecenie emitenta lub jako próba technologiczna przez producenta.

Monety próbne dla emitenta bite są zgodnie ze specyfikacją wynikającą ze złożonego zamówienia. Musi ona spełniać wszystkie kryteria jakie znajdują się w zleceniu - na tej podstawie ocenia się wygląd awersu, rewersu, rantu, użytego metalu. Moneta ta powinna posiadać wklęsły lub wypukły napis "PRÓBA", dla odróżnienia od monety obiegowej, kolekcjonerskiej lub okolicznościowej. W przypadku nie zaakceptowania pierwszej próby, kolejne próby dla danej monety, powinny też być odpowiednio oznaczone. Zasady te nie są skodyfikowane i zależą od umowy pomiędzy emitentem a mennicą.

Moneta próbna o nominale 5 zł z okresu międzywojennego

- źródło: Wikipedia

Moneta próbna o nominale 1 złotego z 1995 r.

- źródło: wcn.pl

Monety prób technologicznych wykonywane są przez mennicę (producenta) w celu przygotowania technologii produkcji. Monety te mogą znacznie różnić się od specyfikacji - inne podłoże, wymiary, rant. Informacje o takich próbach, w zależności od umów, mogą być przekazywane emitentowi wraz w wykonanymi egzemplarzami. W przeciwnym wypadku powinny zostać zniszczone.

Materiał na temat tego zagadnienia jest bardzo obszerny, ciekawy, pełny niuansów. Klasyfikacja i definicja tego typu monet ulega ewolucji. Na chwilę obecną przyjmuje się następującą klasyfikację i opisy - poniższy tekst (ze skrótami) za Wikipedią

monety próbne "emisyjne" – monety bite przez mennicę dla oceny rysunku. Z reguły na tym samym metalu co moneta docelowa. Nakład od kilku do kilkudziesięciu sztuk. Najczęściej pojawia się na nich wypukły, rzadziej wklęsły, napis "PRÓBA". Informacja o tym typie monet nie jest podawana do publicznej wiadomości ani przez Narodowy Bank Polski, ani przez Mennicę Polską.

monety próbne technologiczne – tworzone przez mennicę w trakcie przygotowywania procesu produkcji monet. Monety takie nigdy nie powinny trafiać na rynek kolekcjonerski.

monety próbne kolekcjonerskie – monety z napisem "PRÓBA" wydawane w nakładzie od kilku do kilkunastu tysięcy sztuk, przeznaczone do dystrybucji na pierwotnym rynku numizmatycznym. Niekiedy są kontynuacją serii tematycznych monet kolekcjonerskich. Z punktu widzenia prawnego monety te nigdy nie zostały wprowadzone do obiegu. Ostatnie monety próbne tego typu wybito w 1991 roku.

monety próbne seryjne – serie monet próbnych w mosiądzu i w niklu, będące de facto podgrupą monet próbnych kolekcjonerskich. Seria w mosiądzu składała się z próbnych wersji trzynastu monet obiegowych, większość z wklęsłym napisem "PRÓBA". Każdą monetę wybito w nakładzie ok. 100 sztuk. W latach 60-tych XX w. rozpoczęto serię monet próbnych niklowych, która w podstawowym wariancie liczyła 389 pozycji, każda w nakładzie po 500 sztuk (wg NBP). Seria monet próbnych niklowych została zakończona w roku 1994. Celem emisji tej serii było udokumentowanie polskiego dorobku menniczego. Monety próbne niklowe otrzymywały muzea, a mogli je nabywać jedynie wybrani numizmatycy oraz pracownicy banku. W katalogach z końca drugiego dziesięciolecia XXI w. monety mosiężne są klasyfikowane jako próby technologiczne, zaś niklowe – jako wydzielona podgrupa prób kolekcjonerskich.

monety próbne skasowanego stempla – monety próbne technologiczne będące odbitkami monet obiegowych, okolicznościowych lub kolekcjonerskich wykonanych celowo uszkodzonym stemplem po zakończeniu bicia założonego nakładu. Można mieć wątpliwości, czy informacja podawana w katalogach o tym typie monet jest kompletna. Mennica nigdy oficjalnie nie publikowała informacji na ten temat, więc w opracowaniach opisane są tylko te monety, które wypłynęły na rynek. W katalogach z końca drugiego dziesięciolecia XXI w. jeśli takie monety się pojawiają, to są klasyfikowane jako próby technologiczne.

monety próbne w innych metalach – bicie monet powszechnego obiegu w innych metalach, bez napisu "PRÓBA". Najczęściej są to przypadki związane z zamianą krążków w trakcie procesu produkcji.

Tekst opracowany na bazie informacji z:
pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Typy_monet
en.wikipedia.org/wiki/Bullion_coin
pl.wikipedia.org/wiki/Probiernictwo