Artykuły
Historia banknotów
Przed pojawieniem pieniądza papierowego, używano pieniądza kruszcowego w postaci monet bitych w metalach, czasem szlachetnych. Powstanie pieniędzy papierowych nie było by możliwe, gdyby nie wcześniejsze wynalezienie i udoskonalenie techniki produkcji papieru i technik „drukarskich”, a także stwierdzenie faktu, że pieniądz papierowy jest łatwiejszy w użyciu, co przyczyniło się do popularności. Mimo to rozpowszechnienie masowego użycia pieniądza papierowego zajęło wieki.
Przeglądając literaturę poświęconą powstaniu banknotów spotkałem się z czterema różnymi okresami powstania i pierwszego użycia: VII, IX, X, i XI w. w Chinach. Historia powstania banknotów to historia chińskich pieniędzy.
Chiny
Protoplastą pieniędzy papierowych były tzw. pieniądze lekkie - wykonane z pergaminu (skór zwierzęcych ozdobionych haftem i rycinami) - znane już od 118 r. p.n.e., za czasów dynastii Han (206 p.n.e.–220 n.e.). Nie wiadomo czy były biletami skarbowymi, kwitami depozytowymi, czy instrumentami podatkowymi, choć uważa się, że były to weksle. Nie były w powszechnym obiegu i nie zachowały się żadne egzemplarze.
VII – X w., czasy dynastii Tang (618-907) za pierwsze pieniądze papierowe można uznać latające pieniądze – feiqian. Były to certyfikaty kupieckie. Kupcy, oficerowie armii, przedstawiciele rządu mogli zdeponować monety w skarbcu prowincji, w której aktualnie przebywali, otrzymywali w zamian zaświadczenie, dające im prawo do otrzymania określonej sumy monet w skarbu innej prowincji (stąd nazwa – pieniądze jakby same przyleciały). Pieniądze latające nie znajdowały się w powszechnym obiegu, jednakże kupcy mogli realizować płatności za ich pomocą, wręczając zaświadczenie kontrahentowi, który mógł zamienić je na monety lub przekazać dalej. Pierwsze pieniądze papierowe Chin powszechnego użytku miały wartość niższą (nawet kilkadziesiąt %) od wartości nominalnej i miały ważność 3 lat.
X – XII w., czasy dynastii Song (960-1279). Pieniądze papierowe (pierwsze prawdziwe według niektórych źródeł) wykonywano z kory morwy i były oficjalnie akceptowane jako powszechny środek wymiany (obok monet). Oryginalne pieniądze papierowe z tego okresu nie są znane, choć zachowały się oryginalne płyty z których były produkowane (obecnie występują jako odbitki (reprodukcje) z oryginalnych płyt). Za panowania tej dynastii, niektóre prowincje emitowały swoje pieniądze papierowe – jiaozi w formie weksli własnych w Syczuanie i huizi w prowincjach poza Syczuanem.
XIII – XIV w., czasy dynastii Yuan (imperium mongolsko-chińskie; 1271-1368). Do obiegu trafiły kredytowe pieniądze papierowe - bao chao - będące skryptami dłużnymi lub obligacjami. W połowie XIII wieku, przez krótki czas, pieniądz wykonywany był z drukowanego jedwabiu. Okres panowania mongołów w XIII w., spowodował upowszechnienie pieniądza papierowego w imperium mongolskim.
XIV – XVII w., czasy dynastii Ming (1368-1644). Z powodu wielkiej inflacji (zapoczątkowanej w XIII w.) oraz braku kruszcu do wykupu pieniędzy papierowych (emitowanych przez kolejnych cesarzy w olbrzymich ilościach bez odpowiedniego pokrycia) nastąpił spadek zaufania do pieniędzy papierowych i w praktyce stały się one bezwartościowe. W 1375 (1377?) dokonano reformy walutowej, wprowadzając do obiegu banknot - "cenny banknot Wielkich Mingów" - tylko o jednym nominale wynoszącym 1000 miedziaków wen.
Wartość nominalną chińskich pieniędzy papierowych podawano w miedziakach wen (文) lub ich wielokrotności czyli wiązkach (zwanych najpierw: 貫 guan, później: 交 jiao; 1 wiązka = 1000 miedziaków 文 wen). Za panowania tej dynastii zachował się oryginalny banknot
Pieniądz papierowy o nominale 1000 miedziaków wen, pochodzący z 1375 roku, o wymiarach 22,2 na 34,1 cm
źródło: Wikipedia; zbiory British Museum
XVII – XX w., dynastia Qing (1644-1911). Przez długi czas nie emitowała własnych pieniędzy papierowych. W XVIII wieku pieniądzem zastępczym były pieniądze z drewna bambusa - płytki o długości od 2,5 do 15 cm, pokryte wypalonymi chińskimi napisami, oznaczającymi ich nominał. Dopiero w 1853 r. wyemitowano pieniądze papierowe, które były potrzebne na sfinansowanie walk z powstaniem tajpingów.
Banknot 2000 wen, dynastia Quing, 1859 r.
źródło: Wikipedia; Scan by Thomas Moffatt. - Ron Wise's Banknoteworld
http://www.banknoteworld.com/
Europa
Dzięki wyprawom Marco Polo, tematyka emisji pieniądza papierowego była znana Europejczykom, ale traktowano to jedynie jako ciekawostkę. Średniowieczni handlarze z Włoch i Flandrii (w XIV w.) z powodu obaw i trudności transportu pieniądza kruszcowego na duże odległości używali weksli (nota di banco). Początkowo weksle były imienne, ale z czasem stały się bezimienne (na okaziciela). Weksel sprawował wiele funkcji, i z czasem stał się protoplastą banknotu.
W Europie pierwszym znanym przykładem użycia pieniądza papierowego, były monety tekturowe, sporządzone z okładek ksiąg parafialnych, tłoczone podczas oblężenia Lejdy przez wojska hiszpańskie w 1574 roku.
5 Stuiver albo 1/4 guldena
https://www.flickr.com/photos/coinbooks/with/30781083967/
http://www.coinfactswiki.com/wiki/Leiden_1574_1/4_gulden
Mimo to, za miejsce narodzin banknotów w Europie uznaje się XVII Szwecję (1661), która z powodu prowadzenia licznych wojen była zadłużona przez co brakowało złota i srebra. Do istniejącego systemu pieniądza kruszcowego opartego na złocie i srebrze, dodano miedź, która była tania i pod dostatkiem. System zakładał, że ilość kruszcu w monecie musi odpowiadać jej wartości nominalnej. Sprawiło to, że nowe platmynty (pieniądz płytowy - miały wielkie rozmiary a ich waga dochodziła do 20 kilogramów). Problem ten rozwiązano w 1688 roku powołując Szwedzki Bank Państwowy, w którym obywatele mogli deponować platmynty otrzymując w zamian pokwitowania na okaziciela. Tymi kwitami można było obracać jak prawdziwymi (kruszcowymi) pieniędzmi.
Plåtmynt o wartości 8 dalerów z 1685 r.
źródło: Wikipedia; zbiory British Museum
10 dalerów z 1662; z tego okresu zachowały się także nominały: 25, 50, 100
źródło: www.banknote.ws
Kolejnym krajem, który zaczął emitować pieniądz papierowy była Anglia z powstałym w 1694 roku Bankiem Anglii. Kwity były wymienialne na złoto. Można powiedzieć, że powstały pierwsze podwaliny systemu parytetu złota. Początkowo były one w 100% pokryte kruszcem. Z czasem zauważono, że wszyscy posiadacze banknotów nie przyjdą w jednym czasie wymienić je na złoto, więc zaczęto emitować więcej banknotów niż było kruszcu na ich pokrycie. Doprowadziło to spekulacji i pierwszych panik finansowych.
Pierwsze polskie banknoty - bilety skarbowe, puszczono w obieg 16 sierpnia 1794 r. w Warszawie w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Miały one finansować prowadzenie walk powstańców z Rosją. (więcej o historii polskiego pieniądza wkrótce)
Bilet skarbowy z 1794 r., o wartości 5 zł, i 4 złotych
źródło: Wikipedia
Parytet złota – system waluty złotej
W 1844 roku, w Anglii, formalnie powstał system parytetu złota. Był pierwszym ogólnooświatowym systemem walutowym. Funkcjonował do I wojny światowej. Finalne zakończenie tego systemu nastąpiło w czasie II wojny światowej, kiedy zawieszono wymienialność waluty na złoto. Ostatnim państwem, który zakończył wymienialność waluty na złoto były Stany Zjednoczone Ameryki w 1971 r. Od tego czasu słowo banknot straciło swoje pierwotne znaczenie, i stało się synonimem biletu skarbowego.
Powstanie zasad emisji banknotów
Powszechne stosowanie banknotów (wymienialnych na kruszec) rozpoczęło się w XIX wieku. W ówczesnych czasach prawo emisji banknotów miał w zasadzie każdy bank i nie było obowiązku ich przyjmowania i wymiany na pieniądz kruszcowy. Zależało to od dobrej woli obu stron. Zmieniło się to za sprawą wojen, w czasie których zawieszano wymieniane banknotów na kruszec. W USA, w czasie wojny secesyjnej, wprowadzono obowiązek przyjmowania rządowych banknotów umieszczając na greenbackach (nazwa odnosząca się do zielonego koloru rządowych papierów, która znalazła się także na banknotach dolarowych) klauzulę "prawny środek płatniczy" (legal tender). Z czasem też uporządkowano zasady emisji pieniędzy, przyznając prawo ich emisji tylko i wyłącznie bankom centralnym. Obecnie banki komercyjne w niektórych krajach (np. Anglia – funt Świętej Heleny, czy Hongkong – dolar Hongkongu) mogą emitować swoje banknoty, ale są one ściśle związane z walutą oficjalną i/lub gwarantowane przez rząd/bank centralny.
Fałszerstwa
Od początków istnienia pieniądza istniał proceder ich fałszowania. W Europie, za fałszowanie monet, proceder ten był pobłażliwie traktowany do czasów, kiedy zaczęło to przynosić duże straty i przede wszystkim godziło w interesy państwa. Repertuar kar był imponujący – palenie na stosie, rzucanie zwierzętom na pożarcie, wlewano roztopiony ołów do gardeł, obcinano kończyny, topienie, wrzucanie do wrzątku. W Polsce, za fałszowanie pierwszych banknotów przewidywano karę śmierci i konfiskatę majątku. Wprowadzenie banknotów do użytku, spowodował nieopłacalność podrabiania monet. Zaczęto podrabiać banknoty. Prawda jest taka, że największymi fałszerzami byli ich emitenci (pierwszy europejski banknot był emitowany w ilości przewyższającym ilość kruszcu na pokrycie ich wykupu. Ich emitent o mało nie przypłacił tego życiem). Fałszerstwo pieniędzy było też wykorzystywane do walki ekonomicznej z wrogiem – III Rzesza podrabiająca funty szterlingi. Na terenie Generalnej Guberni, fałszowano niemieckie nadruki na polskich banknotach 100 złotowych z Księciem Józefem Poniatowskim (nadruki te przedłużały ważność banknotów). W Anglii, na potrzeby polskiego podziemia, fałszowano banknoty o nominale 50 i 500 zł zwanych potocznie "góralami". Znane są również fałszywe banknoty dwumarkowe z Getta Łódzkiego.
Klauzula o fałszowaniu na banknocie; 20 marek polskich; emisja 1916 r.
źródło: Wikipedia
Falsyfikaty z okresu GG obydwóch emisji 100-złotówki; 1932 i 1934
źródło: Wikipedia
Zasady ustalania wielkości nominału
Początkowo banknoty były emitowane w wysokich nominałach, zakładając, że używać ich będą ludzie zamożni. Dla biedniejszej części społeczeństwa zostawały monety o niskich nominałach (bilon). Takim przykładem jest banknot o nominale 500 rubli, odpowiadający kilkumiesięcznym zarobkom oficera armii rosyjskiej. Powodowało to negatywne skutki psychologiczne, gdy najwyższy nominał banknotu opiewa na sumy nieosiągalne dla większości społeczeństwa. Z tego powodu powstała zasada, obowiązująca do dnia dzisiejszego, że najwyższy nominał w obiegu danedo kraju nie powinien przekraczać poziomu średniej płacy.
500 rubli rosyjskich z 1912 r.
źródło: Wikipedia
W literaturze spotyka się różne określenia pieniądza papierowego – banknot, bilet bankowy, bon skarbowy, bilet skarbowy. Obecnie są one często stosowane zamiennie (są synonimami), choć w pierwotnym brzmieniu znaczyły co innego. Dla uproszczenia, pisząc banknot, mam na myśli banknot w obecnym kształcie – zadrukowany kawałem papieru z wartością nominalną. Przykładem ujednolicenia w/w znaczeń jest adnotacja na banknotach NBP, która do 1982 r. brzmiała:
- Bilety Narodowego Banku Polskiego są prawnym środkiem płatniczym w Polsce,
a po 1982 r.
- Banknoty emitowane przez Narodowy Bank Polski są prawnym środkiem płatniczym w Polsce.
Definicje
certyfikat [średniow. łacina certificatus 'poświadczony']
dokument (zastrzeżony znak), wydany (nadany) zgodnie z zasadami systemu certyfikacji, wskazujący, że został zapewniony odpowiedni stopień zaufania, iż należycie zidentyfikowany wyrób, proces lub usługa są zgodne z określoną normą albo innymi dokumentami normatywnymi
weksel własny
dokument, w którym wystawca zobowiązuje się do zapłacenia ustalonej sumy pieniężnej drugiej osobie (remitentowi) wskazanej w wekslu lub innej — wskazanej przez remitenta (indosatariusza)
skrypt dłużny
rewers, dokument wystawiony przez dłużnika, stwierdzający istnienie długu i zobowiązanie do jego zwrotu
obligacje [łac. obligatio 'zobowiązanie']
papiery wartościowe stwierdzające dług emitenta obligacji wobec właściciela obligacji (obligatariusza) oraz zobowiązanie dłużnika do spełnienia określonego świadczenia
bilety skarbowe, bony skarbowe
pieniądze papierowe, będące prawnym środkiem płatniczym, emitowane przez państwo jako jego bezterminowe, nieoprocentowane zobowiązanie, którego nie dotyczą przepisy o pokryciu złotem lub innymi wartościami
Tekst powstał na bazie:
encyklopedia.pwn.pl
www.nbportal.pl/wiedza/numizmatyka/historia-banknotow
pl.wikipedia.org/wiki/Banknot
en.wikipedia.org/wiki/Banknote
en.wikipedia.org/wiki/History_of_money
pl.wikipedia.org/wiki/Chi%C5%84skie_pieni%C4%85dze_papierowe
en.wikipedia.org/wiki/History_of_Chinese_currency
wpia.uwm.edu.pl/czasopisma/sites/default/files/uploads/
KPP/2015/3/35-43.pdf