Artykuły
Bony towarowe

Bon towarowy jest rodzajem papieru wartościowego, wydawanego przez różne instytucje (głównie zakłady pracy), który:
- możemy wymienić, bezgotówkowo, do określonej kwoty,
- na konkretne towary i usługi,
- w określonych sklepach i punktach usługowych,
- w określonym czasie.
Bonów towarowych, co do zasady:
- nie można wymienić na pieniądze,
- nie jest wydawana reszta, jeżeli wartość bonu jest wyższa niż dokonanych zakupów.

W czasach PRL funkcjonowały bony towarowe, denominowane w dolarach i centach amerykańskich, będące zarówno pieniądzem zastępczym i lokalnym oraz prawnym środkiem płatniczym (w ograniczonym zakresie). Waluty zagranicze w tych czasach określano mianem dewiz. Powodów wprowadzenia ekwiwalentu walut wymienialnych było kilka, zarówno politycznych jak i ekonomicznych.

Polityczne: ówczesne władze zakazywały posiadania i obrotu dewizami z tzw. II obszaru płatniczego - czyli państw zachodnich, niekomunistycznych. W latach 50 i 60 zakaz ten był przestrzegany bardzo restrykcyjne. Pewne poluzowanie obostrzeń nastąpiło w latach 70. W 1971 r. oficjalnie pozwolono na handel tylko bonami towarowymi. Pod koniec okresu PRL, ze wzlędu na postępującą inflację i kłopoty gospodarcze, bony i dolary amerykanskie były de facto drugą walutą obiegową. W roku 1989, Wiceprezes Rady Ministrów i minister finansów w rządach Tadeusza Mazowieckiego (1989–1991) Leszek Balcerowicz ustanowił kurs dolara na 9 500 zł (0,95 zł po denominacji), zniesiono zakaz handlu walutami, złoty stał się wymienialny i bony towarowe straciły rację bytu. W sklepach PEWEX i Baltony można było od teraz płacić także walutami obcymi i złotówkami. Bony zakończyły swój żywot w 1991 r., a ich odkupowanie trwało do 2001 r. po kursie 10% niższym niż kurs dolara amerykańskiego.

Ekonomiczne: państwo miało niedobory walut wymienialnych do handlu z państwami spoza bloku komunistycznego oraz dążyło do stymulacji obrotu w państwowym systemie eksportu wewnętrznego. Początkowo dewizy posiadane przez obywateli (zapasy sprzed wybuchu II wojny światowej) i przywożone z zagranicy były skupowane, po niekorzystnych kursach, przez bank państwowy, co nie cieszyło się popularnością. Aby zdobyć waluty zachodnie, osobom pracującym na zachodzie na rzecz polskich firm lub otrzymujących świadczenia w postaci pensji, stypendiów, rent, emerytur, spadków, itp., wydawano ekwiwalent w bonach (bez względu na to, czy były to marki niemieckie, franki francuskie, itp.), zamiast prawdziwych walut. Było to możliwe, ponieważ wszystkie tego typu operacje musiały przechodzić przez bank państwowy, a osoby otrzymujące waluty ze źródeł zagranicznych posiadać specjalne konta walutowe. Bonów nie można było trzymać w bankach ani oficjalnie wymieniać na inne waluty i złote. W praktyce istniał czarny rynek handlu walutami i bonami.

Bony były wydawane (i emitowane) przez PeKaO (Bank Polska Kasa Opieki SA) oraz Narodowy Bank Polski (w szczególnych przypadkach). Można było je wymienić na towary w specjalnej sieci sklepów. Pierwsze sklepy należały do banku PeKaO, które przekształciły się w sklepy Przedsiębiorstwa Eksportu Wewnętrznego PEWEX (w 1972 r.). Drugim emitentem bonów towarowych z siecią sklepów było Przedsiębiorstwo Handlu Zagranicznego Baltona, pierwotnie dostępna dla marynarzy, obsługi statków i rybaków na Wybrzeżu. Początkowo marynarzom wypłacano dodatki dewizowe, z racji wyjazdów zagranicznych, w walucie obcej. Waluty te były wydawane poza granicami kraju. Aby zatrzymać odpływ dewiz z kraju, zaczęto wypłacać te dodatki w bonach, które były ważne tylko i wyłacznie w sklepach Baltony.

W sieciach sklepów PEWEX i Baltona były dostępne towary zagraniczne fizycznie nieobecnie w normalnym handlu oraz produkty krajowe niedostępne w normalnych sklepach za złotówki - co było przedmiotem krytyki i protestów. Po strajkach w latach 80 wycofano z oferty tych sklepów produkty krajowe oprócz alkoholi. Bony można było wymienić również na mieszkanie w Lokum, i samochody w Polmocie. Piszę wymieniać, ponieważ na bonach znajdowała się klauzula "Upoważnia do pobrania towarów eksportu wewnętrzego wartości (kwota w centach lub dolarach) (...)".

Istniały w Polsce również inne sklepy walutowe oprócz w/w wymienionych, a także w innych państwach bloku socjalistycznego. Do dziś takie sklepy funkcjonują na Kubie.

Emisja bonów PeKaO miała miejsce trzykrotnie. Serie poszczególnych emisji mają różnej wielkości numery seryjne oraz wielkie i małe litery. Istnieją także wzory i egzemplarze próbne. Początkowo wydawane bony były stemplowane pieczecią kasy wydającej. Pod koniec funkcjonowania zaprzestano stemplowania - zdarzają się czyste egzemplarze. Bony z dziurami, to egzemplarze skasowane (unieważnione) przez emitenta.

Pierwsza emisja z dnia 1 stycznia 1960 r. o nominałach:
1, 5, 10, 20, 50 centów,
1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 dolarów.

Druga emisja z dnia 1 lipca i 1 października 1969 r.:
1, 2, 5, 10, 20, 50 centów,
1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 dolarów.

Trzecia emisja z dnia 1 października 1979 r.:
1, 2, 5, 10, 20, 50 centów,
1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 dolarów.

W przypadku emisji bonów Baltony sprawa jest bardziej skomplikowana. Istnieją doniesienia o bonach datowanych na 1960 i 1965 r. Niestety nie spotyka się ich na rynku. Jedyna znana emisja jest datowana na 1973 r. i także ona jest bardzo rzadka, szczególnie wysokie nominały.
W jej skład wchodziły nominały:
1, 2, 5, 10, 20, 50 centów,
1, 2, 5, 10, 20 dolarów.
Nie emitowano wyższych nominałów. Nie są znane wzory i egzemplarze próbne. Baltona, w przeciwieństwie do PEWEX, przerwała do dziś.

Wizerunki bonów towarowych PeKaO i Baltona.

---

Tekst i opracowanie własne na podstawie:
pl.wikipedia/Bon towarowy
pl.wikipedia/Bon towarowy PeKaO
Czesław Miłczak "Banknoty polskie i wzory"; Tom 1 i 2; Warszawa 2012